دکتر اسماعیل مرآت
مرداد 1317 تا شهریور 1320
اسماعیل مرآت (۱۷ اسفند ۱۲۷۱، تهران – ۲۷ آذر ۱۳۲۸، نیویورک) از چهرههای برجسته تاریخ آموزش و فرهنگ ایران در دوره پهلوی اول و از پایهگذاران آموزش عالی نوین در کشور بود. او با تصدی وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش) در یکی از حساسترین دورههای گذار ایران، نقشی تعیینکننده در سازماندهی آموزش نوین، گسترش زیرساختهای دانشگاهی، تدوین برنامههای درسی و تثبیت جایگاه دانشگاه تهران ایفا کرد. بسیاری از بناها و نهادهای ماندگار آموزش عالی ایران، یادگار دوران مدیریت و سیاستگذاری اوست.
اسماعیل مرآت فرزند میرزا موسیخان مرآتالممالک، در اسفند ۱۲۷۱ خورشیدی در تهران متولد شد. اصالت خانوادگی او به روستای گَرَکان از توابع شهرستان آشتیان بازمیگشت. تحصیلات متوسطه را در تهران به پایان رساند و در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در زمره نخستین گروه از محصلان اعزامی به اروپا قرار گرفت. او تحصیلات عالی خود را در سوئیس و سپس در فرانسه، در دارالمعلمین شهرهای بلوآ و سنکلود، در رشتههای علوم طبیعی، تعلیم و تربیت و روانشناسی ادامه داد. وقوع جنگ جهانی اول و دشواریهای ناشی از آن، او را ناچار به بازگشت زودهنگام به ایران کرد.
پس از بازگشت به کشور در سال ۱۲۹۴، وزارت معارف وی را به همراه چند تن دیگر از دانشآموختگان خارج از کشور، مأمور تدریس در دارالفنون کرد. مرآت در سالهای آغازین فعالیت حرفهای خود، همزمان به تدریس و مدیریت آموزشی پرداخت و در سال ۱۲۹۷ به معاونت دارالمعلمین و تدریس فیزیک در آن مرکز منصوب شد. این تجربهها، بنیان نگاه نظاممند و علمی او به آموزش را شکل داد.
در مهرماه ۱۳۰۷، همزمان با اعزام نخستین گروه محصلان ایرانی به اروپا، اسماعیل مرآت که در آن زمان رئیس تعلیمات ابتدایی وزارت معارف بود، این دانشجویان را تا پاریس همراهی کرد. در همانجا، حسین علاء، وزیرمختار ایران در فرانسه، پیشنهاد سرپرستی محصلان ایرانی در اروپا را به او داد که مرآت آن را پذیرفت. وی در طول سالهای سرپرستی، با دقت، نظم و سختگیری بر پیشرفت تحصیلی و رفتار دانشجویان نظارت داشت؛ رویکردی که اگرچه گاه با انتقادهایی همراه بود، اما موجب سامانیافتن وضعیت تحصیلی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور شد.
در سال ۱۳۱۴، مرآت به ایران بازگشت و به ریاست اداره تعلیمات عالیه وزارت معارف منصوب شد و اندکی بعد به عضویت شورای عالی معارف درآمد. مدتی نیز در وزارت مالیه و سپس در آبان ۱۳۱۶ به عنوان استاندار کرمان ـ که در آن زمان استانهای هرمزگان و سیستان و بلوچستان کنونی را نیز شامل میشد ـ انجام وظیفه کرد. پس از نه ماه، در ۲۲ مرداد ۱۳۱۷ و پس از استعفای علیاصغر حکمت، به سرپرستی وزارت معارف انتخاب شد.
در دوره سرپرستی او، نام «وزارت معارف» در جلسه هیئت وزیران مورخ ۲۷ مهر ۱۳۱۷ به «وزارت فرهنگ» تغییر یافت و مرآت از ۲۷ شهریور ۱۳۱۸ به طور رسمی وزیر فرهنگ شد. او تا شهریور ۱۳۲۰ این سمت را بر عهده داشت. دوره وزارت مرآت یکی از پرثمرترین دورهها در تاریخ آموزش نوین ایران بهشمار میرود. توجه جدی به تربیت معلم، تنظیم برنامههای درسی، تألیف و چاپ کتابهای درسی، و گسترش فضاهای آموزشی، از محورهای اصلی سیاستهای او بود.
در زمان وزارت مرآت، نزدیک به دویست جلد کتاب درسی دبیرستانی تألیف و منتشر شد. او به دلیل خط خوش و ذوق هنری، در تهیه کتابها وسواس و سختگیری زیادی به خرج میداد. در حوزه زیرساختها، پانزده ساختمان آموزشی مستحکم در تهران ساخته شد و در شهرستانها نیز با استفاده از بودجه فرهنگ و درآمد موقوفات، مدارس متعددی ایجاد گردید.
در دانشگاه تهران، ساختمانهای دانشکده حقوق، دانشکده فنی، باشگاه دانشجویان و رستوران دانشجویان از یادگارهای دوران وزارت اوست. همچنین تأسیس دانشکده هنرهای زیبا و تصویب قانون اصلاح دانشگاه در سال ۱۳۱۹، که بیمارستانهای دولتی تهران را به دانشکده پزشکی ملحق میکرد و آموزش عملی دانشجویان پزشکی را تسهیل میساخت، از اقدامات ماندگار مرآت بهشمار میآید.
پس از سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، مرآت وزارت فرهنگ را نپذیرفت و برای مدت کوتاهی وزارت بهداری را در کابینه محمدعلی فروغی بر عهده گرفت، اما در آبان همان سال استعفا داد. در سالهای بعد به عنوان بازرس عالی و مشاور فنی وزارت فرهنگ فعالیت کرد و سپس سرپرستی محصلان ایرانی در آمریکا را پذیرفت. اسماعیل مرآت در ۲۷ آذر ۱۳۲۸ در نیویورک درگذشت و پیکرش در حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری به خاک سپرده شد.
به پاس خدمات ارزنده او، در سال ۱۳۳۵ یکی از خیابانهای دانشگاه تهران به نام اسماعیل مرآت نامگذاری شد؛ نامی که همچنان با تاریخ آموزش عالی ایران پیوند خورده است.