عزیزخان مکری

1232 هجری شمسی

عزیزخان مکری (۱۱۷۱–۱۲۴۹ ش) از رجال و سرداران برجسته دوره قاجار بود که نقش مؤثری در ارتقاء ساختارهای نظامی و آموزشی ایران داشت. او در حومهٔ سردشت، از خانواده‌ای بیگزاده و کُرد اهل سنت شافعی متولد شد. پدرش، محمد سلطان مکری، از طوایف مکری آذربایجان بود. با وجود اینکه خانوادهٔ او در ابتدا جایگاه بالایی در دربار نداشت، استعداد و هوش نظامی عزیزخان باعث شد که از گمنامی به یکی از چهره‌های مورد اعتماد در دستگاه حکومتی قاجار تبدیل شود.

در سن بیست سالگی، با کمک برادرش فرخ‌خان که در فوج ششم تبریز خدمت می‌کرد، وارد سپاه ایران شد و در سال‌های بعد به فرماندهی فوج ششم تبریز منصوب شد. در همین سمت، در جنگ اول هرات شرکت کرد و با شجاعت و مدیریت توانمند خود مورد توجه محمدشاه قاجار قرار گرفت. پس از آن، به همراه میرزا نبی قزوینی به شیراز رفت و در سرکوب شورش مردم فارس و زنجان نقش مهمی ایفا کرد. همچنین، در جریان شورش بابی‌ها در زنجان، او مأمور برخورد با شورشیان شد و در مهار آن‌ها موفق عمل کرد.

یکی از نقاط برجستهٔ فعالیت‌های عزیزخان مکری، نزدیکی او به امیرکبیر و همکاری با وی در اصلاحات آموزشی و نظامی بود. در سال ۱۲۳۰، در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، زمانی که شاه برای سفر به عراق و اصفهان تهران را ترک کرد، همهٔ نُه فوج نظامی و حکومت تهران تحت مدیریت عزیزخان مکری درآمد. امیرکبیر که به کفایت و هوش نظامی او اعتماد کامل داشت، او را به سمت آجودان‌باشی کل منصوب کرد، منصبی که عملاً معادل فرماندهی کل قوای ایران بود. در همین دوره، پس از تأسیس دارالفنون، عزیزخان مکری به ریاست این مؤسسهٔ آموزشی منصوب شد.

ریاست دارالفنون برای عزیزخان فرصتی بود تا توانایی‌های مدیریتی و آموزشی خود را نشان دهد. او نه تنها مسئولیت ادارهٔ مدرسه و نظارت بر برنامه‌های آموزشی را بر عهده داشت، بلکه خود نیز در تدریس دروس نظامی مشارکت داشت و گزارش فعالیت‌های مدرسه را به اطلاع ناصرالدین شاه می‌رساند. حضور او در دارالفنون، تأثیر مستقیم بر کیفیت آموزش نظامی و علوم جدید داشت و موجب شد که این مؤسسه به یکی از مراکز مهم آموزش مدرن ایران تبدیل شود. علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، عزیزخان مکری در توسعه و سازمان‌دهی قوای نظامی کشور نیز نقش مؤثر داشت و تجربهٔ عملی او در ارتش باعث شد که دانشجویان دارالفنون با مفاهیم نظامی مدرن و فنون جنگ‌آوری آشنا شوند.

در کنار فعالیت‌های آموزشی، عزیزخان مکری در سیاست و ادارهٔ کشور نیز فعال بود. او در سال ۱۲۳۲ به منصب سرداری کل رسید و همهٔ مسئولیت‌های نظامی ایران تحت امر او قرار گرفت. با وجود اینکه در دی ماه ۱۲۳۶ به دلیل دسیسه‌های میرزا آقاخان نوری عزل شد، دوباره در سال ۱۲۳۸ به دربار بازگشت و ریاست قشون آذربایجان و پیشکاری مظفرالدین شاه ولیعهد را بر عهده گرفت. از سال ۱۲۴۵ تا ۱۲۴۶ نیز به سمت وزیر جنگ منصوب شد و در این مقام مدیریت افواج و قراولان ملتزم رکاب را بر عهده داشت.

عزیزخان مکری علاوه بر فعالیت‌های نظامی و آموزشی، نقش مهمی در توسعهٔ زیرساخت‌های شهری و فرهنگی منطقهٔ آذربایجان داشت. او مالک گستردهٔ زمین‌ها و آبادی‌هایی در بوکان و حومهٔ آن بود و با ساخت قلعه‌ها، حمام‌ها، مساجد و سایر سازه‌های شهری، موجب پیشرفت اقتصادی و اجتماعی منطقه شد. برخی از روستاها و محلات هنوز هم به یادگار از نام او یا فرزندانش نام‌گذاری شده‌اند، مانند «علی‌آباد» به نام علی‌خان، پسر عزیزخان.

عزیزخان مکری در زندگی شخصی نیز فردی با فضائل اخلاقی و در عین حال سخت‌گیر بود. او دارای چند همسر و چندین فرزند بود که برخی از آنان در مناصب مهم نظامی و حکومتی فعالیت کردند. به دلیل احترام و محبوبیتی که در میان مردم و دربار داشت، پس از مرگ او در ۲۱ دی ۱۲۴۹ در تبریز، ناصرالدین شاه از فقدانش بسیار افسوس خورد و او در امامزاده سید حمزه به خاک سپرده شد.

در مجموع، عزیزخان مکری نمونهٔ برجسته‌ای از رجال دوره قاجار بود که توانست با تلفیق تجربهٔ نظامی، مدیریت دولتی و تعهد به آموزش، نقش مهمی در تحکیم ساختارهای حکومتی و ارتقای سطح علمی و نظامی ایران ایفا کند. ریاست او بر دارالفنون، به‌ویژه، نشان‌دهندهٔ اهمیت او در مسیر نوسازی آموزش و تربیت نیروهای متخصص در ایران مدرن بود و این بخش از فعالیت‌های او تا امروز به‌عنوان نقطهٔ عطفی در تاریخ آموزش مدرن کشور باقی مانده است.