میرزا محمد خان امیر تومان

1232 هجری شمسی

میرزا محمد خان امیر‌تومان یکی از چهره‌های مهم در تاریخ مدیریت مدرسهٔ دارالفنون، نخستین مرکز آموزش عالی مدرن ایران، بود. دارالفنون را امیرکبیر در سال ۱۲۶۸ قمری (۱۸۵۱ میلادی) تأسیس کرد تا آموزش‌های علمی و فنی نوین، به‌ویژه در رشته‌های نظامی و فنون کاربردی، به جوانان ایرانی ارائه شود و در مسیر مدرن‌سازی کشور نقش‌آفرینی کند. 

پس از درگذشت میرزا محمدعلی خان شیرازی، نخستین رئیس دارالفنون که هم‌زمان وزیر امور خارجه بود، مدیریت این مؤسسه به عزیزخان مکری سپرده شد و سپس، در زمانی که مکری به مأموریت در زنجان رفت، اداره امور مدرسه به میرزا محمد خان امیر‌تومان واگذار شد.

امیر‌تومان در 1232 ریاست دارالفنون را بر عهده داشت و با وجود اینکه دورهٔ او به‌طور چشمگیر در منابع تاریخی به‌عنوان دورهٔ اصلاحات علمی گسترده ثبت نشده است، نقش مهمی در اداره اجرایی و نظارتی مدرسه در سال‌های حساس اولیهٔ آن ایفا کرد. 

در آن دوره، دارالفنون بیشتر به آموزش علوم نظامی و فنون کاربردی تأکید داشت و انتخاب رجال نظامی و اداری چون امیر‌تومان به‌عنوان رئیس نشان‌دهندهٔ این تمرکز بود. این دورهٔ مدیریتی به تقویت انضباط نظامی میان دانش‌آموزان و حفظ پیوستگی بین ساختار اداری مؤسسه و دستگاه حکومتی کمک کرد، هرچند مسئولیت تدوین محتوا و فعالیت‌های آموزشی بیشتر بر عهدهٔ اساتید خارجی و ناظمان مدرسه بود. 

پس از دورهٔ ریاست او، مدیریت دارالفنون به علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه واگذار شد، که دورهٔ نسبتاً طولانی‌تری را در توسعه و گسترش مدرسه سپری نمود و پذیرش طبقات مختلف جامعه را در مسیر آموزش عالی تسهیل کرد. 

به‌طور خلاصه، میرزا محمد خان امیر‌تومان با مدیریت دارالفنون در سال‌های اولیهٔ تثبیت این نهاد آموزشی مهم سهمی اجرایی و نظارتی برجسته داشت و به روند نیرومندسازی ساختار دارالفنون کمک کرد، هرچند تأثیرش بیشتر در چارچوب انضباط و ادارهٔ اجرایی بود تا در طراحی علمی و محتوایی آموزش‌های نوین.